Το Δημοτικό Συμβούλιο του Δήμου Μεσολογγίου αποφάσισε το 1863 να ανεγερθεί μνημείο του Βύρωνα, με δαπάνες του Δήμου, μια απόφαση ωστόσο που δεν υλοποιήθηκε. Πέντε χρόνια αργότερα, το 1868, ο μόλις συσταθείς  Φιλολογικός Σύλλογος «Βύρων», με έγκριση της κυβέρνησης και του δήμου Μεσολογγίου, αποφάσισε τη διενέργεια πανελλήνιου εράνου, για την ανέγερση ανδριάντα προς τιμήν του Άγγλου φιλέλληνα. Ο έρανος διήρκεσε δέκα χρόνια, από το 1872 έως το 1881 (Πηγές 1, 21).

Ο πανύψηλος μαρμάρινος ανδριάντας, που μετά από διαγωνισμό ανατέθηκε στον γλύπτη Γεώργιο Βιτάλη, παριστάνει τον λόρδο Βύρωνα όρθιο με μια  φαρδιά μπέρτα που στηρίζεται στη μέση με ζώνη και παράλληλα τυλίγεται στο αριστερό χέρι, ενώ στο πίσω μέρος κρέμεται ως τη βάση του ανδριάντα, λειτουργώντας ως ένα είδος στήριξης του αγάλματος. Ο Βύρωνας με κοντό σγουρό μαλλί και ήρεμο βλέμμα, έχει στραμμένο το πρόσωπο του προς τα δεξιά και φοράει ένα μαντήλι δεμένο στο ύψος του λαιμού. Η στάση των χεριών του, με το αριστερό να κρατάει ένα τυλιγμένο ειλητάριο και το δεξί να είναι ελαφρά κυρτωμένο εμπρός, παραπέμπουν στη στάση ποιητή που απαγγέλλει ποίημα. Το αριστερό του πόδι προβάλλεται εμπρός και διαγώνια. Ο ανδριάντας στηρίζεται σε μια ψηλή μαρμάρινη πεσσόσχημη στήλη που φέρει εμπρός ένα επίγραμμα. Η τετράεδρη μαρμάρινη βάση αποτελείται από τέσσερις κοίλες επιφάνειες με κυρτές άκρες, κάθε μια από τις οποίες φέρει ανάγλυφα διακοσμητικά στοιχεία. Η μπροστινή, το βασιλικό έμβλημα του Ηνωμένου Βασιλείου, η δεξιά, μια κουκουβάγια, η πίσω, μια λύρα με στεφανωμένες τις άκρες της και η αριστερή, τις στεφανωμένες προτομές του Διονύσου και της Μούσας. Όλη η σύνθεση είναι τοποθετημένη σε μαρμάρινη βάση τριών βαθμίδων.

ΑΚΡΙΒΗΣ ΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ [ΠΕΡΙΟΧΗ] Κήπος των Ηρώων. Μεσολόγγι

Το επίγραμμα του ανδριάντα γράφτηκε πιθανότατα από τον καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Δημ. Σεμιτέλο, είναι χαραγμένο με κεφαλαιογράμματη γραφή και η απόδοσή του σε νεοελληνικό λόγο είναι η εξής: Της Βρετανίας τον λόρδο Βύρωνα στάσου και κοίταξε ξένε./ Με την καρδιά τους τον αγαπούσαν της Μνημοσύνης οι θυγατέρες./ Για τις ευεργεσίες του που αιώνια θα θυμούνται/ οι Έλληνες, με έρανο, μαρμάρινον τον έστησαν./ Τότε που η Ελλάδα για λευτεριά σκληρόν αγώνα έκανε, / ήρθεν αυτός, πηγή χαράς και ζεστασιάς για τους αγωνιστές (Πηγή 21).

Οι διαφωνίες που προέκυψαν μεταξύ του Συλλόγου ο «Βύρων» και του δημοτικού συμβουλίου του Μεσολογγίου αναφορικά με την ημερομηνία των αποκαλυπτηρίων του ανδριάντα και το απαιτούμενο ποσό για τον καλλωπισμό της πόλης κατέληξαν, μετά από μια επεισοδιακή συνεδρίαση του δημοτικού συμβουλίου τον Οκτώβριο, σε παραίτηση του επί δώδεκα χρόνια δημάρχου της πόλης, Ι. Γιαννόπουλου. Ωστόσο, μιας και η παραίτηση του δημάρχου γίνεται μετά τη δημοσίευση της επίσημης πρόσκλησης του Δήμου για την τελετή των αποκαλυπτηρίων, την οποία υπογράφει ο Γιαννόπουλος και κατά την οποία η ημερομηνία που αναγράφεται είναι η 25η  Οκτωβρίου – η ημερομηνία που τελικά πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια, όπως επέμενε άλλωστε και ο Σύλλογος - πιθανότατα οι λόγοι της παραίτησης να στηρίζονταν κυρίως σε οικονομικές διαφωνίες μεταξύ του Δήμου και του Συλλόγου. Για τις προετοιμασίες της γιορτής, το δημοτικό συμβούλιο ψήφισε την έγκριση του ποσού των 15.000 δρχ. και το Υπουργείο Εσωτερικών ενέκρινε δαπάνη 3.000 δρχ.

Στην πόλη του Μεσολογγίου στήθηκαν τρεις αψίδες:  η πρώτη στην είσοδο της πόλης, η δεύτερη στην πλατεία μπροστά από τα ηρώα που έφτανε μέχρι την είσοδο του κήπου και στηριζόταν σε 20 στήλες στολισμένες με μυρτιές και σημαίες. Στην προμετωπίδα της αψίδας ήταν γραμμένοι οι στίχοι του Σολωμού: «Η Ελλάς να ξαναζήση/ ήταν άξια και να ιδή/ ο ερχομός να την τιμήση/ του υψηλοτάτου ποιητή./ Λευθεριά για λίγο πάψε/ να χτυπάς με το σπαθί/ έλα σίμωσε και κλάψε/ εις του Μπάιρον το κορμί./ Πού θα πάει; Βουνά και λόγγοι/ και λαγκάδια αιλογούν/ Πού θα πάει; Στο Μεσολόγγι/ και άλλοι ας μη ζηλοφθονούν», ενώ στον δεξί στύλο είχε αναγραφεί η χρονολογία της άφιξης του Βύρωνα στο Μεσολόγγι (24/12/1823) και στον αριστερό, η χρονολογία του θανάτου του (7/4/1824). Η τρίτη αψίδα βρισκόταν στην ομώνυμη πλατεία στην οποία τοποθετήθηκε μια εικόνα του ήρωα, κάτω από την οποία ήταν γραμμένα τα λόγια του ποιητή: «Ο άνθρωπος θέλων να μεγαλουργήση ατενίζει προς την Ελλάδα, και όταν ετοιμάζεται να θραύση την κεφαλήν των τυράννων, την θεωρεί και ευθύς ορμά εις τα πεδία εκείνα, ένθα οφείλει ν’ απολέση την ζωήν ή ν’ ανακτήση την ελευθερίαν», ενώ πίσω από την αψίδα ήταν γραμμένο το επίγραμμα που είχε συνθέσει ο Φίλιππος Ιωάννου: «Αίλινα Βρετανίδες συν Αχαίσι κλαίετε Μούσαι/ Πένθιμα δ’ εσσάμεναι και πένθιμον όσσαν ιείσαι/ Κάτθανε γαρ Βύρων ο αριστών φέρτατος ύμμε/ Κλεινός Βύρων ώχετ’ ασιδοπόλων οχ’ άριστος/ Βρετανίας εύχος, ομοτίμων ευγενές αίμαι/ Πιστός τλασαθέος φίλος Ελλάδος ηδ’ επαρωγός». Η ομώνυμη επίσης πλατεία του δημαρχείου ήταν στολισμένη με στήλες τοποθετημένες σε ημικύκλιο οι οποίες έφεραν σημαίες και μυρτιές, ενώ μπροστά από το δημαρχείο πάνω σε δύο στήλες είχε τοποθετηθεί η εικόνα της Εξόδου που είχε δοθεί στο Δήμο από το ζωγράφο Θεόδωρο Βρυζάκη. Σε άλλη στήλη, στην πλατεία της άνω αγοράς, είχε τοποθετηθεί ξύλινο ομοίωμα της πόλης που έφερε ασπίδα και στο βάθρο ήταν γραμμένο: «Τοις φιλέλλησιν η πόλις ευγνωμονούσα». Στην πλατεία του στρατώνα είχαν στηθεί και δύο τρόπαια – του τάγματος του πεζικού και του πυροβολικού. Όλα τα καταστήματα και τα σπίτια της πόλης ήταν στολισμένα με σημαίες και στεφάνια από μυρτιές. Οι πλάτανοι του Κήπου ήταν στολισμένοι με στεφάνια από μυρτιές, όπου αναγράφονταν τα ονόματα των φιλελλήνων, στολισμένα με δύο σημαίες, την Ελληνική και την σημαία της καταγωγής του κάθε φιλέλληνα.

Η ημέρα των αποκαλυπτηρίων ξεκίνησε με το μνημόσυνο στο ναό του Αγ. Σπυρίδωνα, μετά το πέρας του οποίου ξεκίνησε η πομπή για τον κήπο. Ο ανδριάντας του Βύρωνα που είχε τοποθετηθεί ανάμεσα στον τύμβο και στον τάφο του Μπότσαρη ήταν καλυμμένος από την Ελληνική και την Αγγλική σημαία και δίπλα του ήταν παραταγμένες σε δύο σειρές οι μαθήτριες του παρθεναγωγείου, ντυμένες με λευκά φορέματα με μια γαλάζια ταινία.  Το βήμα το οποίο προορίζονταν για την εκφώνηση των πανηγυρικών της ημέρας στήθηκε αριστερά από τον ανδριάντα πάνω σ’ ένα κανόνι. Τα αποκαλυπτήρια πραγματοποίησε ο Νομάρχης∙ λόγους εκφώνησαν ο πρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου, Τ. Τσαγκαράκης, ο πρόεδρος του Συλλόγου «ο Βύρων», Ραζής, ο υφηγητής Καζάζης ενώ ο ποιητής Αχ. Παράσχος απήγγειλε ποίημα. Στο τέλος της τελετής, μετά την κατάθεση στεφάνων, η μοίρα του πυροβολικού έριξε 9 βολές.  Οι γιορτές συνεχίστηκαν και τις επόμενες δύο ημέρες, με την επίβλεψη του μηχανικού του Δήμου, Μ. Σέχου, κατά τις οποίες η πόλη ήταν  φωταγωγημένη, ενώ πραγματοποιήθηκε και μια αναπαράσταση ναυμαχίας στη λίμνη του Μεσολογγίου. Στην τελετή παρευρέθηκαν μεταξύ άλλων εκπρόσωποι του Εμπορικού και Βιομηχανικού Συλλόγου και εκ μέρους του φιλολογικού συλλόγου «Παρνασσός» (Πηγές 6-20).

ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΜΝΗΜΕΙΟΥ

(στο μπροστινό μέρος της βάσης του ανδριάντα): ΒΡΕΤΤΑΝΙΗΣ ΟΜΟΤΙΜΟΝ ΑΘΡΕΙ ΣΤΑΣ ΞΕΙΝΕ ΒΥΡΩΝΑ/ ΟΝ ΠΕΡΙ ΚΗΡΙ ΦΙΛΕΥΝ ΜΝΗΜΟΣΥΝΗΣ ΘΥΓΑΤΡΕΣ/ ΤΩΝ Δ’ ΕΥΕΡΓΕΣΙΩΝ ΜΝΗΣΤΙΝ ΣΩΙΖΟΝΤΕΣ ΑΓΗΡΩ/ ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΣΤΗΣΑΝ ΛΑΙΝΟΝ ΕΞ ΕΡΑΝΟΥ/ ΕΥΤΕ ΓΑΡ ΕΛΛΑΣ ΕΤΕΙΡΕΤ ΕΛΕΥΘΕΡΙΗΣ ΕΝ ΑΕΘΛΩΙ/ ΗΛΥΘΕ ΘΑΛΠΩΡΗ ΧΑΡΜΑ ΤΕ ΜΑΡΝΑΜΕΝΟΙΣ

ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

Εικόνα 1: Από τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Λόρδου Βύρωνος (1881).

Εικόνα 2: Εκατό χρόνια απ’ το θάνατο του Βύρωνος, 1924

Πηγές εικόνων: Ι. Κοκοσούλας, Μεσολόγγι 1830-1930, ιδιωτ. έκδ., Μεσολόγγι - Αθήνα 1990, σ. 71

Εικόνα 3: Αρχειακή φωτογραφία από το Αρχείο Θεόδωρου Δράκου, ΑΣΚΙ

ΛΟΙΠΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ο διαγωνισμός προπλασμάτων για τον ανδριάντα

Ο φιλολογικός σύλλογος «Βύρων» προχώρησε στην προκήρυξη διαγωνισμού για την αποστολή προπλασμάτων για το μνημείο του Βύρωνα, ο οποίος έληξε τον Αύγουστο του 1878 (Πηγή 2). Σύμφωνα με την Πηγή 3, ο διαγωνισμός αυτός ήταν επανάληψη ενός πρώτου, κατά τον οποίο είχαν κατατεθεί τέσσερα έργα, από τα οποία η κριτική επιτροπή απέρριψε τα δύο, γιατί στο μεν πρώτο,  ο καλλιτέχνης είχε γνώσεις μόνο για την πλαστική και όχι για την αρχιτεκτονική τέχνη, ενώ στο δεύτερο, η αξία του προπλάσματος υπερέβαινε τους όρους του διαγωνισμού. Καθώς τα εναπομείναντα δύο γλυπτά ήταν έργα του ίδιου καλλιτέχνη, η κριτική επιτροπή κήρυξε την επανάληψη του διαγωνισμού. Η έκθεση της κριτικής επιτροπής του δεύτερου διαγωνισμού, που αποτελούνταν από τα μέλη E. Troum, Β. Σκόπα και Ι. Δούκα, δημοσιεύτηκε στον Τύπο (Πηγή 4).Το πόρισμα αναφέρει αναλυτικά τόσο τους λόγους απόρριψης των έξι υποβληθέντων προπλασμάτων όσο και τους λόγους που έκρινε ως άξιο το υπ’ αριθμόν 4 υποβληθέν – χωρίς να κατονομάζει τον γλύπτη - και καλεί τον σύλλογο να εκθέσει τα επτά προπλάσματα σε κοινή θέα επί 15 ημέρες προκειμένου να αξιολογήσουν όλοι το αποτέλεσμα. Η βράβευση του Γ. Βιτάλη, γλύπτη από τη Σύρο και η επιλογή του να φιλοτεχνήσει τον ανδριάντα του Βύρωνα προκρίνοντας την ιδιότητα του ποιητή και όχι του πολεμιστή, έχοντας ως πρότυπο την προτομή του ήρωα που είχε φιλοτεχνήσει ο Δανός γλύπτης Thorvaldsen και βρισκόταν στο μουσείο της Κοπεγχάγης, προκάλεσε πολλές συζητήσεις και αντιρρήσεις κυρίως από τους απορριφθέντες γλύπτες, ένας από τους οποίους ήταν και ο Φυτάλης (Πηγές 3, 5).

Τα επιγράμματα

Κατά τη διάρκεια της θητείας του δημάρχου Χρ. Ευαγγελάτου ξεκίνησε συζήτηση για την αντικατάσταση των επιγραμμάτων του Κήπου που ήταν γραμμένα στην αρχαία ελληνική γλώσσα. Ο Ευαγγελάτος συμβουλεύτηκε και τον Παλαμά, ο οποίος το 1938 του απέστειλε δύο επιγράμματα που είχε συνθέσει ο ίδιος, ένα για τον Μάρκο Μπότσαρη και ένα για τον Βύρωνα. Η πρώτη μορφή του επιγράμματος του Παλαμά για τον Βύρωνα ήταν η εξής: «Κάτι απ’ τη φήμη σου έλειπε, δεν ήτανε γιομάτη/ το Μεσολόγγι, Ημίθεε, σου γιόμιζε το μάτι/ κι ήρθες αυτού να κοιμηθείς, αυτού ν’ αξαποστάσεις/ της θάλασσας και της στεριάς τη δόξα να χορτάσεις». Αργότερα ο Παλαμάς επεξεργάστηκε τους δύο πρώτους στίχους και τους δημοσίευσε ως εξής: «Κάτι έλειπε απ’ τη δόξα σου, για να ‘ναι όλη δική σου./ Το Μεσολόγγι, ημίθεε, γιόμιζε την ψυχή σου/ κ’ ήρθες αυτού να κοιμηθείς, αυτού να ξαποστάσεις/ της θάλασσας και της στεριάς τη δόξα να χορτάσεις». Παλιότερο επίγραμμα –πριν από την ανέγερση του ανδριάντα το 1881 –υπήρχε και στον τάφο του Βύρωνα, που βρισκόταν στον ίδιο χώρο όπου τοποθετήθηκε αργότερα ο ανδριάντας. Με βάση τα Ελληνικά Χρονικά του Γιαννόπουλου το 1861, το επίγραμμα είχε συντεθεί από τον γυμνασιάρχη Γ. Ν. Νικοκλή. Το επίγραμμα ήταν ως εξής:  ΒΥΡΩΝΟΣ ΤΟΔΕ ΣΗΜΑ ΟΠΟΥ ΚΥΘΕΚΗΡΕΟΝ/ ΕΛΛΑΣ ΤΗΝ ΠΕΡΙ ΚΗΡΙ ΦΙΛΗΣΕΝ/ ΕΛΕΥΘΕΡΙΗΣ ΠΡΟΜΑΧΙΖΩΝ (απόδοση σε νεοελληνικό λόγο: Του Βύρωνα είναι τούτο το μνήμα/ όπου την καρδιά του έθαψε η Ελλάδα./ Με την καρδιά του την αγάπησε και για τη λευτεριά της/ στην πρώτη γραμμή του αγώνα της εστάθηκε). Το επίγραμμα βασιζόταν στην εσφαλμένη παράδοση ότι η καρδιά του Βύρωνα είχε ταφεί στο Μεσολόγγι. Όταν αργότερα αποφασίστηκε η ανέγερση του ανδριάντα, το επίγραμμα του Νικοκλή δεν κρίθηκε κατάλληλο και αντικαταστάθηκε από αυτό του Δ. Σεμιτέλου (Πηγή 21).

ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ / ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Αλήθεια, αρ. φ. 768, 26-11-1868, σ. 4. (απόφαση για την ανέγερση του ανδριάντα)
2. Αλήθεια, αρ. φ. 3162, 3-8-1878, σ. 3. (διαγωνισμός προπλασμάτων)
3. Αλήθεια, αρ. φ. 3196, 25-9-1878, σ. 2-3. (κρίσεις για τον διαγωνισμό)
4. Τηλέγραφος, αρ. φ. 778, 5-10-1878, σ. 4 (πόρισμα κριτικής επιτροπής)
5. Αλήθεια, αρ. φ. 3205, 9-10-1878, σ. 3. (κρίσεις για τον διαγωνισμό)
6. Δυτική Ελλάς, αρ. φ. 907, 8-10-1881, σ. 2. (διαφωνία συλλόγου-δημοτικού συμβουλίου)
7. Δυτική Ελλάς, περίοδος Βα’, αρ. 5, 11-10-1881, σ. 1-4, έτος Η’. (διαφωνία συλλόγου-δημοτικού συμβουλίου)
8. Δυτική Ελλάς, περίοδος Βα’, αρ. 7, 24-10-1881, σ. 1-2, έτος Η’.
9. Τηλέγραφος, αρ. φ. 1851, 20-10-1881, σ. 2. (παραίτηση δημάρχου)
10. Αιών, αρ. φ. 3679, 21-10-1881, σ. 4. (διαφωνία συλλόγου-δημοτικού συμβουλίου)
11. Τηλέγραφος, αρ. φ. 1852, 21-10-1881, σ. 3. (επίσημη πρόσκληση του Δήμου)
12. Τηλέγραφος, αρ. φ. 1853, 22-10-1881, σ. 3 (αψίδες και τρόπαια, παρουσία Παρνασσού και Εμπορικού και Βιομηχανικού συλλόγου)
13. Δυτική Ελλάς, περίοδος Βα’, αρ. 8, 30-10-1881, σ. 1, έτος Η’.
14. Δυτική Ελλάς, περίοδος Βα’, αρ. 9, 8-11-1881, σ. 1-4, έτος Η’.
15. Αλήθεια, αρ. φ. 3848, 22-10-1881, σ. 3 (αποκαλυπτήρια)
16. Αιών, αρ. φ. 3692, 5-11-1881, σ. 2-3. (αποκαλυπτήρια)
17. Ώρα, αρ. φ. 369, 5-11-1881, σ. 2-3. (αποκαλυπτήρια)
18. Τηλέγραφος, αρ. φ. 1866, 4-11-1881, σ. 2-3. (αποκαλυπτήρια)
19. Τηλέγραφος, αρ. φ. 1867, 5-11-1881, σ. 2. (αποκαλυπτήρια)
20. Ώρα, αρ. φ. 370, 6-11-1881, σ. 3-4. (λόγος του προέδρου του δημοτικού συμβουλίου, Τ. Τσαγκαράκη)
21. Τηλέγραφος, αρ. φ. 1867, 5-11-1881, σ. 3 (λόγος του προέδρου του φιλολογικού συλλόγου Βύρωνα, Παναγή Ραζή)
22. Βασίλης Ι. Τόγιας, Μνημεία του Λόγου. Σε δημόσιους- δημοτικούς και υπαίθριους εκκλησιαστικούς χώρους του Μεσολογγίου, Αθήνα 1998, σ. 53-54, 59-63, 70-71, 75-83.
23. Μεσολόγγι 1830-1930, Ι. Κοκοσούλας, ιδιωτ. έκδ., Μεσολόγγι- Αθήνα 1990, σ. 71.

end faq